Problemy z jakością badań naukowych mogą wynikać nie tylko ze złych zamiarów i intencji, ale również z powodu niewielkiej świadomości niuansów warsztatu pracy badawczej przez samych naukowców. Należy zatem podjąć działania mające na celu zwiększenie wiedzy ludzi pracujących naukowo, w zakresie możliwych form nierzetelności naukowej.

Chodzi bowiem o ograniczenie możliwości popełniania błędów metodologicznych, spowodowanych nikłą wiedzą na temat zasad pozyskiwania, przetwarzania i prezentowania wyników badań przez młodych adeptów nauki, powtarzanych później na przestrzeni lat, w ciągu całej kariery naukowej. Przykładem działań edukacyjnych w zakresie przeciwdziałania nierzetelności naukowej jest „Kodeks Etyki Pracownika Naukowego”, opracowany przez Komisję do spraw etyki w nauce i uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne Polskiej Akademii Nauk w dniu 1 grudnia 2016 r.[1] Pomocą w zrozumieniu zagadnień związanych z niewłaściwym postępowaniem w nauce może służyć również opracowanie wydane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego w 2012 r. pod tytułem „Rzetelność w badaniach naukowych oraz poszanowanie własności intelektualnej[2].

W Polsce zagadnienie nieuczciwości badawczej koncentruje się głównie na plagiatach. Niejednokrotnie plagiaty są popełniane przez osoby, które starają się o stopień doktora habilitowanego lub tytuł profesora. Dlaczego polscy naukowcy uciekają do popełniania plagiatu, aby uzyskać awans naukowy? Otóż w naszym kraju posiadanie stopnia doktora habilitowanego umożliwia dostęp do znacząco wyższego uposażenia za wykonywaną pracę naukową i nobilituje społecznie. Nie dziwi więc fakt, że otrzymanie stopnia doktora habilitowanego jest pilnie strzeżone przez tych, którzy habilitację już mają. W Polsce zagadnienie habilitacji ma więc głównie charakter klasowy a nie naukowy.

Pracownicy naukowi, którym z różnych względów odmówiono nadania stopnia doktora habilitowanego czują się pokrzywdzeni przez tych, którzy odmówili im nadania habilitacji. Doniesienia o plagiatach popełnionych w celu uzyskania habilitacji, przez osoby którym nadano ten stopień naukowy budzą zatem duże emocje. Plagiat to jednak nie jedyne oszustwo naukowe, które może popełnić badacz lub badaczka. W literaturze przedmiotu można spotkać się z szeregiem różnych form nieuczciwości naukowej. Najczęściej spotykane formy nierzetelności naukowej zestawiono w tabeli 1[3].

Tabela 1. Zestawienie różnych form nierzetelności naukowej i przejawów niewłaściwego postępowania osób zajmujących się zawodowo prowadzeniem badań naukowych.

Podstawowe wykroczenia badawcze
(ang. core research misconduct)

Nierzetelność i niedbalstwo metodologiczne
(ang. research practice misconduct)

·      Fabrykowanie wyników (ang. Fabrication of data)

·      Fałszowanie wyników (ang. Falsification of data)

·      Plagiatowanie (ang. Plagiarism )

Typowe przykłady (ang. typical examples):

·       Wybiórcze pomijanie wyników badań, niepasujących do przyjętej hipotezy badawczej (ang. Selectively excluding data from analysis)

·       Błędna interpretacja danych w celu uzyskania pożądanych wyników (w tym niewłaściwe stosowanie metod statystycznych) (ang. Misinterpreting data to obtain desired results, including inappropriate use of statistical methods)

·       Manipulacje związane z grafiką w publikacjach naukowych (ang. images in publications)

·       Tworzenie nieprawdziwych wyników badań pod presją sponsora i jego potrzeby (ang. producing false data or results under pressure from a sponsor)

·       Wykorzystywanie niewłaściwych, szkodliwych, niebezpiecznych i źle dobranych metod badawczych (ang. using inappropriate (e.g., harmful or dangerous) research methods)

·      Niewłaściwe lub błędne zaprojektowanie badań (ang. poor research design)

·      Błędy w przeprowadzaniu doświadczeń, błędy analityczne, obliczeniowe (ang. experimental, analytical, computational errors)

·      Naruszenie zasad etycznych obowiązujących w badaniach
z wykorzystaniem ludzi jako obiektów badawczych
(ang. violation of human subject protocols)

 

·      Niehumanitarne traktowanie zwierząt laboratoryjnych (ang. abuse of laboratory animals)

Wykroczenia i niewłaściwe postępowanie z wynikami prac badawczych
(ang. data-related misconduct )

Wykroczenia (niewłaściwe postępowanie) związane z publikowaniem prac naukowych
(ang. publication-related misconduct)

· Niezachowanie (brak archiwizacji) oryginalnych i nieprzetworzonych obserwacji badawczych (ang. not preserving primary data)

· Złe zarządzanie archiwum badawczym i niewłaściwe przechowywanie oryginalnych i nieprzetworzonych obserwacji badawczych (ang. bad data management, storage)

·                    Ukrywanie wyników badań przed społecznością naukową (ang. withholding data from the scientific community)

· Zgłaszanie prawa do niezasłużonego bycia autorem lub współautorem publikacji naukowej (ang. claiming undeserved authorship)

· Pomijanie kogoś wśród współautora pracy, pomimo faktu wniesienia zasłużonego udziału w powstaniu publikacji naukowej (ang. denying authorship to contributors)

· Zabiegi mające na celu zwiększenie liczby publikacji naukowych tzw. zjawisko cięcia salami) (ang. artificially proliferating publications (“salami-slicing”)

·      Niepodjęcie działań mających na celu poprawienie wykrytych błędów w publikacji naukowej (ang. failure to correct the publication record)

Osobiste przewinienia i niewłaściwe postępowanie osoby prowadzącej badania
(ang. personal misconduct )

Wykroczenia i niewłaściwe postępowanie w zakresie finansowania badań naukowych oraz inne gdzie indziej nieklasyfikowane typy przewinień
(ang. Financial, and other misconduct)

·      Niewłaściwe osobiste zachowanie, molestowanie emocjonalne i seksualne (ang. inappropriate personal behaviour, harassment)

·      Niewystarczające i nieadekwatne do potrzeb oraz możliwości przywództwo naukowe wraz z niedosteczną opieką merytoryczną nad studentami (ang. inadequate leadership, mentoring, counselling of students)

·      Brak dostetecznej wrażliwości dla norm społecznych i kulturowych danej populacji (ang. insensitivity to social or cultural norms)

·       Przewinienia, niewłaściwe postępowanie oraz nadużycia w zakresie recenzowania prac naukowych, w tym nieujawnianie konfliktu interesów oraz nieuzasadnione wstrzymywanie publikacji rywala naukowego (ang. peer review abuse e.g., non-disclosure of conflict of interest, unfairly holding up a rival’s publication )

·       Wprowadzanie w błąd odnośnie liczby i autorstwa prac badawczych (np. przypisanie sobie autorstwa pracy, opublikowanej przez inną osobę, ale o tym samym imieniu i nazwisku co osoba podejrzana o nierzetelność naukową) (ang. misrepresenting credentials or publication record)

·                    Wykorzystywanie środków finansowych do celów własnych
i niezwiązanych z badaniami
(ang. misuse of research funds for unauthorised purchases or for personal gain)

·     Stawianie bezpodstawnych i złośliwych zarzutów wobec innych pracowników nauki odnośnie domniemanych przewinień naukowych (ang. making an unsubstantiated or malicious misconduct allegation)

Źródło: Opracowanie własne, na podstawie: “Best Practices for Ensuring Scientific Integrity and Preventing Misconduct”; Organization for Economic Co-operation and Development Global Science Forum (www.oecd.org/science/inno/40188303.pdf)

Poza wyżej wymienionymi formami niewłaściwego postępowania w nauce można również spotkać się z takimi przejawami nierzetelności naukowej jak[4] [5]:

  • podwójne publikacje, w tym autoplagiat, czyli ponowne publikowanie tego samego materiału, bez podania odnośnika w postaci cytowania pierwotnego źródła,
  • selektywne cytowanie prac, w celu wzmocnienia i uzasadnienia opisywanych wyników,
  • nadmierne rozbudowanie bibliografii, w celu podkreślenia walorów artykułu naukowego,
  • przedstawienia wyników badań naukowych we fałszywym kontekście,
  • przesadne podkreślanie znaczenia swoich wyników dla nauki i ich praktycznego znaczenia,
  • zakładanie, prowadzenie i praca na rzecz drapieżnych czasopism naukowych, które za cenę niskiej jakości prac publikują wszystko za co zapłaci się,
  • ukrywanie oszustw innych naukowców i instytucji badawczych,
  • opóźnianie i nieuzasadnione przeszkadzanie w realizacji badań przez innych badaczy.

Warto również wspomnieć o takim niepokojącym przejawie nierzetelności naukowej jak: zjawisko porzucania zasad etycznych w badaniach naukowych (ang. ethics dumping) z wykorzystaniem ludzi. Chodzi o wykonywanie badań na ludziach, w biednych krajach, w których nie obowiązują zachodnie standardy etyczne8 9. W zjawisku „ghost writtingu” czyli „pisarza widma” chodzi o sytuację, w której artykuł naukowych w całości lub w dużej części został napisany przez kogoś kto nie został wymieniony jako autor czy współautor utworu5. Przeciwieństwem „ghost writtingu” jest zjawisko „guest autorship” czyli „autorstwa gościnnego”. W zjawisku tym chodzi o to, że autorem lub współautorem artykułu zostaje uznany naukowiec, wyłącznie w celu zwiększenia prestiżu artykułu i jego znaczenia dla nauki8,9.

Trzeba jednak podkreślić, że nie wszystkie wyżej wymienione formy oszustw naukowych mają ściśle określone definicje i ten sam ciężar gatunkowy. Na przykład różnica pomiędzy zmyśleniem wyników naukowych, a zbyt obszerną bibliografią w prezentowanej publikacji wydaje się być oczywista i intuicyjna.

Podsumowując, należy zapamiętać, że plagiat nie jest jedyną formą oszustwa naukowego. Warto również mieć na uwadze, że zjawisko nierzetelności badawczej nie dotyczy tylko rodzimego środowiska naukowego. Jest to bowiem problem o międzynarodowym zasięgu[6].

Źródła internetowe:
https://instytucja.pan.pl/images/2016/komisja_etyki/Kodeks_etyki_pracownika_naukowego_wydanie_II__2016_r.pdf?fbclid=IwAR0MynGofW3bHS0SZwlQ8TKIxtA46jEZiqxdxsELNjYe406rzInjCtGndmM [dostęp: 24.03.2020].
http://www.uwm.edu.pl/wnz/sitefiles/file/badania/20120806_rzetelnosc_broszura_fin.pdf [dostęp: 24.03.2020].
www.oecd.org/science/inno/40188303.pdf [dostęp: 24.03.2020].
https://www.sisnetwork.eu/media/sisnet/Policy_brief_Research_Integrity_SiSnet.pdf [dostęp: 24.03.2020]
http://www.enrio.eu/wp-content/uploads/2017/03/ALLEA-European-Code-of-Conduct-for-Research-Integrity-2017.pdf [dostęp: 24.03.2020].
https://febs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/1873-3468.13747 [dostęp: 24.03.2020].

[1]https://instytucja.pan.pl/images/2016/komisja_etyki/Kodeks_etyki_pracownika_naukowego_wydanie_II__2016_r.pdf?fbclid=IwAR0MynGofW3bHS0SZwlQ8TKIxtA46jEZiqxdxsELNjYe406rzInjCtGndmM
[dostęp: 24.03.2020].
[2]http://www.uwm.edu.pl/wnz/sitefiles/file/badania/20120806_rzetelnosc_broszura_fin.pdf [dostęp: 24.03.2020].
[3] www.oecd.org/science/inno/40188303.pdf [dostęp: 24.03.2020].
[4] https://www.sisnetwork.eu/media/sisnet/Policy_brief_Research_Integrity_SiSnet.pdf [dostęp: 24.03.2020].
[5] http://www.enrio.eu/wp-content/uploads/2017/03/ALLEA-European-Code-of-Conduct-for-Research-Integrity-2017.pdf [dostęp: 24.03.2020].
[6] https://febs.onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1002/1873-3468.13747 [dostęp: 24.03.2020]

 

dr Łukasz Kołodziej (ORCID: 0000-0002-9814-9158)ab
Fundacja Instytut Zdrowia FIZ-LK, ul. Batalionów Chłopskich 6/51, 33-300 Nowy Sącz
Instytut Zdrowia i Informacji Naukowej, ul. Batalionów Chłopskich 6/51, 33-300 Nowy Sącz,
email:
Ten adres pocztowy jest chroniony przed spamowaniem. Aby go zobaczyć, konieczne jest włączenie w przeglądarce obsługi JavaScript.
tel. 510 481 694